Türkiye’de gelir eşitsizliği yıllardır gündemde. Ancak doğru vergi politikaları, hedefli sosyal yardımlar ve eğitim yatırımlarıyla, eşitsizlik kader olmaktan çıkabilir.
Gelir dağılımı, yalnızca ekonomik göstergelerle değil, aynı zamanda sosyal adalet, politik istikrar ve ekonomik büyümenin sürdürülebilirliğiyle doğrudan ilişkili bir olgudur. Literatürde giderek daha fazla vurgulandığı üzere, eşitsizlik yalnızca bireylerin yaşam standartlarını değil, aynı zamanda fırsat eşitliği, toplumsal bütünlük ve demokrasinin işlerliğini de etkilemektedir (Stiglitz, 2012; Milanovic, 2016). Bu nedenle gelir dağılımı tartışmaları, ekonomi politikalarının merkezinde yer almakta ve özellikle küreselleşmenin hız kazandığı 21. yüzyılda daha da önem kazanmıştır.
Gelir dağılımını ölçmek amacıyla çeşitli göstergeler geliştirilmiştir. Gini katsayısı, en sık kullanılan ölçüt olup eşitsizliği 0 (tam eşitlik) ile 1 (tam eşitsizlik) arasında sayısallaştırır. Buna ek olarak, Lorenz eğrisi eşitsizliği görselleştirirken, Palma oranı en zengin %10 ile en yoksul %40 arasındaki uçurumu öne çıkarır (Cobham ve Sumner, 2013). Ayrıca, Atkinson endeksi gibi ölçütler, toplumun eşitsizliğe duyarlılığını normatif bir bakış açısıyla değerlendirme imkânı sunar (Atkinson, 1970).
Son yıllarda yapılan uluslararası karşılaştırmalar, gelir dağılımındaki bozulmanın yalnızca gelişmekte olan ülkelerle sınırlı kalmadığını göstermektedir. OECD’nin (2022) verilerine göre üye ülkelerde ortalama Gini katsayısı 0,31 civarındadır. Buna karşılık Türkiye’de bu oran 0,41 seviyesinde olup, OECD ortalamasının belirgin biçimde üzerindedir (OECD, 2022; TÜİK, 2023). Avrupa Birliği ülkeleri arasında İskandinav ülkeleri (Danimarka, İsveç, Finlandiya) en düşük eşitsizlik seviyelerine sahipken, Güney Avrupa ülkelerinde (İtalya, İspanya, Yunanistan) eşitsizlik artış eğilimindedir.
Gelir dağılımını hem kuramsal çerçevede hem de güncel veriler ışığında ele almak, ekonomik performans ve sosyal adalet arasındaki ilişkinin daha iyi anlaşılmasını sağlamaktadır. Bu çalışma, bir yandan eşitsizliği ölçmek için kullanılan göstergeleri incelerken, diğer yandan Türkiye ile Avrupa Birliği ülkelerini karşılaştırmalı olarak değerlendirmeyi amaçlamaktadır.
2-GELİR DAĞILIMINI ÖLÇME YÖNTEMLERİ
2.1. GİNİ KATSAYISI VE LORENZ EĞRİSİ
En yaygın kullanılan ölçüt Gini katsayısıdır. İtalyan istatistikçi Corrado Gini tarafından geliştirilen bu katsayı, 0 ile 1 arasında değer alır; 0 tam eşitliği, 1 ise tam eşitsizliği temsil eder (Gini, 1912). Katsayının hesaplanmasında kullanılan Lorenz eğrisi, nüfusun kümülatif yüzdesine karşılık gelirlerin kümülatif yüzdesini grafik üzerinde gösterir.
2.2. PALMA ORANI
Palma oranı, gelir dağılımının uç noktalarına odaklanır. Nüfusun en zengin %10’unun gelir payı, en yoksul %40’ın payına oranlanarak hesaplanır (Cobham & Sumner, 2013).
2.3. ATKİNSON ENDEKSİ
Atkinson (1970) tarafından geliştirilen endeks, eşitsizliği ölçerken normatif bir yaklaşım benimser. Toplumun eşitsizliğe karşı duyarlılığını yansıtan bir parametre kullanılır.
2.4. THEİL ENDEKSİ VE ENTROPİ ÖLÇÜTLERİ
Bilgi teorisine dayanan Theil endeksi, gelir dağılımındaki farklılıkları ayrıştırmaya imkân verir (Conceição ve Ferreira, 2000).
3-TÜRKİYE VE AVRUPA BİRLİĞİ’NDE GELİR DAĞILIMI
3.1. TÜRKİYE
Türkiye’de gelir eşitsizliği, uzun dönemli dalgalanmalar göstermektedir. TÜİK’in Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması verileri üzerinden Gini katsayısına bakıldığında şu seyir dikkat çekmektedir:
2006–2010 Dönemi: Türkiye’de Gini katsayısı 0,40–0,42 bandında seyretmiş, eşitsizlik görece yüksek seviyelerde sabitlenmiştir. Bu dönemde hızlı büyüme yılları yaşanmasına rağmen gelir dağılımında kayda değer bir iyileşme görülmemiştir.
2010–2015 Dönemi: Gini katsayısı 2014 yılında 0,39’a kadar gerilemiştir. Bu düşüşte sosyal yardım programlarının genişlemesi ve asgari ücret artışlarının etkili olduğu değerlendirilmektedir. Ancak bu iyileşme sınırlı kalmış, bölgesel farklılıklar ve kayıt dışı istihdam eşitsizliği beslemeye devam etmiştir.
2016–2020 Dönemi: Bu dönemde Gini katsayısı yeniden yükselişe geçmiş ve 0,40–0,41 seviyelerine çıkmıştır. 2018 döviz krizi ve ekonomik daralma, özellikle alt gelir gruplarını olumsuz etkilemiştir.
2021–2023 Dönemi: TÜİK 2023 verilerine göre Gini katsayısı 0,415’tir. En yüksek gelirli %20’lik grubun toplam gelirden aldığı pay %48’e yaklaşırken, en düşük gelirli %20’nin payı %6’ya gerilemiştir. Bu tablo, Türkiye’de eşitsizliğin yeniden derinleştiğini ortaya koymaktadır.
Bölgesel Eşitsizlikler: Türkiye’nin en ciddi sorunu eğitim başta olmak üzere hemen her konuda karşılaşılan eşitsizliklerdir. Burada da doğu-batı ekseninde gelir farklılıkları çok belirgindir. Batı bölgelerinde kişi başına gelir ve yaşam koşulları görece yüksekken, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde gelir seviyesi ve sosyal göstergeler daha düşüktür (TÜİK, 2023). Eğitimdeki eşitsizliklerin en önemli nedeni ülkedeki gelir eşitsizlikleridir.
BÖLGELERİN GELİR VE YOKSULLUK DURUMLARI
Kaynak: TÜİK, Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması, 2023 – rakamlar yuvarlatılmıştır.
Genel Değerlendirme: Türkiye’nin gelir eşitsizliği, yapısal olarak kalıcı bir sorun niteliği taşımaktadır. Sosyal transferler ve asgari ücret artışları geçici iyileşmeler sağlasa da, vergi sisteminin ağırlığının dolaylı vergilerde olması, eğitimde fırsat eşitsizliği ve kayıt dışı istihdam, eşitsizliği sürekli yeniden üretmektedir.
3.2. AVRUPA BİRLİĞİ
AB ortalama Gini katsayısı 0,30–0,32’dir. Danimarka, Slovenya ve Çekya en düşük eşitsizliğe sahipken; İtalya, İspanya ve Yunanistan daha yüksek oranlara sahiptir (Eurostat, 2023). Türkiye, AB ve OECD ortalamasının üzerinde eşitsizlik göstermektedir. Polonya (0,28) ve Macaristan (0,29) gibi Doğu Avrupa ülkeleri dahi daha eşitlikçi bir dağılıma sahiptir (OECD, 2022).
3.3. KARŞILAŞTIRMALI DEĞERLENDİRME
Türkiye’nin gelir eşitsizliği göstergelerinin hem Avrupa Birliği hem de OECD ortalamasının belirgin biçimde üzerinde olduğu ifade edilmişti. 2023 itibarıyla Türkiye’de Gini katsayısı 0,415 iken, AB ortalaması 0,30–0,32 aralığında, OECD ortalaması ise yaklaşık 0,31 düzeyindedir. Bu fark, Türkiye’de eşitsizliğin yapısal nitelikte olduğunu göstermektedir.
Ülkelere tek tek bakıldığında dikkat çekici bir diğer nokta, Polonya (0,28) ve Macaristan (0,29) gibi Doğu Avrupa ülkelerinin dahi Türkiye’den daha eşitlikçi bir gelir dağılımına sahip olmasıdır. İskandinav ülkeleri, düşük Gini katsayılarıyla “eşitlikçi model’in örneklerini sunarken; Güney Avrupa ülkeleri (İtalya, İspanya, Yunanistan) Türkiye’ye kıyasla daha iyi durumda olsa da, AB ortalamasının üzerinde eşitsizlik sergilemektedir.
Bu karşılaştırma, Türkiye’nin sadece kendi geçmiş performansına göre değil, uluslararası standartlara göre de daha adil bir gelir dağılımı hedefi doğrultusunda ciddi reformlara ihtiyaç duyduğunu ortaya koymaktadır.
4-GELİR EŞİTSİZLİĞİ VE MAKROEKONOMİK GÖSTERGELER
4.1. ENFLASYON VE SATIN ALMA GÜCÜ
Türkiye’de enflasyonun gelir dağılımı üzerindeki etkisi özellikle son on yılda belirgin hale gelmiştir. 2021–2023 döneminde tüketici fiyatlarındaki sert yükseliş, alt gelir gruplarını daha ağır biçimde etkilemiştir. Gıda ve enerji kalemleri dar gelirli hanelerde bütçenin yarısına kadar çıkarken, yüksek gelirli hanelerde bu oran %20 civarındadır. Dolayısıyla aynı enflasyon oranı, düşük gelirli aileler için çok daha büyük bir reel refah kaybı yaratmıştır.
Üst gelir grupları bu süreçte varlıklarını döviz, altın ve gayrimenkul gibi araçlara yönlendirerek enflasyondan korunabilmiş, dar gelirli haneler ise böyle bir imkâna sahip olmamıştır. Sonuç olarak enflasyon, sadece fiyat istikrarını değil, gelir eşitsizliğini de doğrudan şekillendiren bir unsur haline gelmiştir. Dolayısıyla kalıcı bir dezenflasyon süreci, yalnızca ekonomik istikrar açısından değil, aynı zamanda sosyal adalet bakımından da zorunludur. Enflasyonla mücadele, eşitsizliğin azaltılmasının temel koşuludur.
4.2. VERGİ YAPISI VE YENİDEN DAĞITIM
Vergi sistemi, gelir eşitsizliğinin artmasında ya da azalmasında belirleyici rol oynar. Türkiye’de vergi gelirlerinin yarıdan fazlası dolaylı vergilerden (KDV, ÖTV) oluşmaktadır. Bu vergiler her gelir grubuna aynı oranla uygulandığından, düşük gelirli haneler üzerinde orantısız yük yaratır. Avrupa’da, özellikle İskandinav ülkelerinde, doğrudan vergiler ve yüksek gelir vergisi dilimleri sayesinde devletin yeniden dağıtıcı etkisi güçlüdür. Türkiye’de ise vergi yapısı eşitsizliği azaltmak yerine çoğu zaman derinleştirmektedir. Daha adil bir vergi sistemi için gelir ve servet üzerinden alınan vergilerin etkinliği artırılmalıdır.
4.3. SOSYAL TRANSFERLER VE SOSYAL HARCAMA
Türkiye’de sosyal yardımların kapsamı son yirmi yılda genişlemiştir. Ancak bu yardımlar çoğunlukla kısa vadeli destekler şeklinde kalmış ve yoksulluğu kalıcı olarak azaltma gücü sınırlı olmuştur. Ayrıca yardımların planlanan hedefe ulaştığı tartışmalıdır: Gerçekten ihtiyaç sahiplerine mi ulaşmakta, yoksa siyasal kaygılarla mı yönlendirilmektedir? OECD ülkeleri ile karşılaştırıldığında Türkiye’nin kamu sosyal harcamalarının GSYH’ye oranı oldukça düşüktür. Bu durum, devletin eşitsizliği düzeltici kapasitesini sınırlandırmaktadır. Aile yardımları, işsizlik sigortası ve çocuk bakım desteği gibi transferlerin daha geniş kapsamlı ve şeffaf biçimde uygulanması, alt gelir gruplarına nefes aldırabilir.
4.4. BÜYÜME MODELİ VE CARİ AÇIK
Türkiye’nin büyüme modeli uzun süre iç tüketime ve kredi genişlemesine dayanmış; bu da cari açık ve dış borç sarmalını beslemiştir. Türkiye’de yüksek büyüme dönemleri genellikle artan cari açık ve dış borçlanma ile karakterize olmuştur (Boratav, 2018; Yeldan, 2016; Eğilmez, 2014) Bu model kısa vadede büyüme sağlarken, uzun vadede eşitsizliği artıran bir mekanizma haline gelmiştir. Krediye erişebilen orta ve üst gelir grupları bu büyümeden daha fazla yararlanırken, düşük gelirli kesimler borçlanma imkanına sahip olmadıkları için geride kalmıştır. Kriz dönemlerinde ise işsizlik artmış ve dar gelirli kesimler daha da kırılgan hale gelmiştir. Dolayısıyla mevcut büyüme modeli, eşitsizliği besleyen yapısal bir faktör olarak öne çıkmaktadır.
4.5. YOKSULLUK VE EŞİTSİZLİK ARASINDAKİ FARK
Türkiye’de zaman zaman yoksulluk oranlarında düşüş görülmüş olsa da bu, eşitsizliğin azaldığı anlamına gelmemektedir. Asgari ücret artışlarıyla yoksulluk sınırının altında yaşayanların oranı azalabilir; fakat aynı dönemde en zengin kesimin gelir artışı çok daha yüksek hızda gerçekleşmektedir. Sonuç olarak toplumun en alt kesimleri temel ihtiyaçlarını karşılayacak seviyeye çekilirken, üst gelir grupları servetlerini katlamaktadır. Bu durum, yoksulluğun azalmasıyla eşitsizliğin azalması arasındaki farkı net biçimde ortaya koymaktadır.
4.6. SON YİRMİ YILIN POLİTİKA PERFORMANSI
2000’li yılların başında uygulanan yapısal reformlar ve hızlı ekonomik büyüme, yoksulluğun azalmasına katkıda bulunmuştur. 2010’ların ortasında asgari ücret artışları ve sosyal yardımlar eşitsizliği sınırlamış, ancak kalıcı bir düşüş sağlayamamıştır.
2018 sonrası yaşanan ekonomik krizler ve yüksek enflasyon, alt gelir gruplarını olumsuz etkilemiş ve eşitsizlik yeniden yükselmiştir. Son yirmi yıllık dönemde iktidarın performansı, yoksulluğun azalması konusunda başarılar içerse de, gelir eşitsizliği alanında yapısal bir iyileşme sağlanamadığını göstermektedir.
4.7. EĞİTİM VE FIRSAT EŞİTLİĞİ
Eğitim, gelir eşitsizliğini nesiller arası aktarımdan koparabilecek en güçlü araçtır. Türkiye’de yükseköğretime erişim genişlemiş olsa da, eğitim kalitesi ve iş gücü piyasasıyla uyum sorunları devam etmektedir. OECD PISA sonuçları, öğrencilerin başarısında sosyoekonomik farklılıkların büyük rol oynadığını ortaya koymaktadır. Erken çocukluk eğitiminin sınırlı erişimi, kırsal ve kentsel bölgeler arasındaki farklılıklar ve mesleki eğitimde yaşanan uyumsuzluklar, gelir eşitsizliğini besleyen yapılar arasında yer almaktadır. Eğitimde fırsat eşitliğinin güçlendirilmesi, uzun vadede hem Gini katsayısını düşürücü etki yaratacak hem de ülkenin sürdürülebilir büyümesine katkı sağlayacaktır.
5. SONUÇ VE POLİTİKA ÖNERİLERİ
Türkiye’de gelir dağılımı göstergeleri hem OECD hem de Avrupa Birliği ortalamasına kıyasla oldukça yüksek düzeyde eşitsizliğe işaret etmektedir. Gini katsayısının 0,41’in üzerinde seyretmesi, gelirlerin üst dilimlerde yoğunlaştığını ve alt gelir gruplarının refahtan sınırlı pay aldığını ortaya koymaktadır. Bu durum, ekonomik büyümenin toplumsal tabana yeterince yayılamadığını ve sosyal devlet mekanizmalarının eşitsizliği telafi etmede yetersiz kaldığını göstermektedir.
Gelir dağılımında kalıcı bir iyileşme sağlanabilmesi için öncelikle makroekonomik istikrarın tesis edilmesi gerekmektedir. Yüksek enflasyon, alt gelir gruplarının satın alma gücünü aşındırmakta ve eşitsizliği derinleştirmektedir. Dolayısıyla fiyat istikrarının korunması, eşitsizliğin azaltılmasında temel önceliklerden biri olmalıdır. Bununla birlikte, vergi yapısının gözden geçirilmesi de büyük önem taşımaktadır. Türkiye’de dolaylı vergilerin ağırlığı, düşük gelirli gruplar üzerinde orantısız bir yük yaratmakta, dolayısıyla vergi–transfer sisteminin yeniden dağıtıcı etkisini sınırlamaktadır. Daha adaletli bir vergi sistemi için doğrudan vergilerin payının artırılması, servet ve gelir üzerinden alınan vergilerin etkinleştirilmesi gereklidir.
Sosyal transferler ve kamu harcamalarının hedefe ulaşıp ulaşmadığı da kritik bir konudur. Çocuk ve yaşlı yoksulluğunu azaltmaya yönelik programların kapsamının genişletilmesi, transferlerin gerçekten ihtiyaç sahibi kesimlere yönlendirilmesi ve bu süreçte şeffaflık sağlanması önemlidir. Özellikle bölgesel eşitsizliklerin azaltılmasında eğitim ve sağlık yatırımlarının yaygınlaştırılması, uzun vadede fırsat eşitliğini güçlendirecektir. Eğitim sisteminde kalite farklılıklarının giderilmesi, dezavantajlı bölgelerde erken çocukluk eğitiminin yaygınlaştırılması ve kadın istihdamını destekleyen politikalar, gelir eşitsizliğini nesiller arası aktarım zincirinden koparabilecek stratejilerdir.
Son yirmi yıllık dönemde Türkiye, yoksulluğun azaltılmasında kayda değer ilerlemeler kaydetmiş olsa da gelir eşitsizliğini kalıcı biçimde düşürmekte arzu edilen başarıyı gösterememiştir. Ekonomik büyümenin belirli dönemlerde güçlü seyretmesine rağmen bu büyümenin eşitlikçi bir dağılımla topluma yansıması sağlanamamıştır. Bundan sonraki süreçte, sürdürülebilir büyüme ile sosyal adalet arasındaki dengeyi gözeten bir politika seti, yalnızca ekonomik performansı değil, toplumsal barışı ve demokratik meşruiyeti de güçlendirecektir. Türkiye’nin gelir eşitsizliğini kalıcı biçimde azaltabilmesi, yalnızca sosyal politika araçlarıyla değil, aynı zamanda kapsayıcı ve üretken bir büyüme modeliyle mümkündür.
KAYNAKÇA
Atkinson, A. B. (1970). On the Measurement of Inequality. Journal of Economic Theory, 2(3), 244–263. Boratav, K. (2018). Türkiye İktisat Tarihi: 1908–2015. Ankara: İmge Kitabevi. Cobham, A., & Sumner, A. (2013). Is It All About the Tails? The Palma Measure of Income Inequality. CGD Working Paper. Conceição, P., & Ferreira, P. (2000). The Young Person’s Guide to the Theil Index. UTIP Working Paper. Eğilmez, M. (2014). Ekonomi Politikası: Teori ve Türkiye Uygulaması. Remzi Kitabevi. Eurostat (2023). Income Distribution Statistics. European Commission. Gini, C. (1912). Variabilità e Mutabilità. Bologna: Cuppini. Milanovic, B. (2016). Global Inequality: A New Approach for the Age of Globalization. Harvard University Press. OECD (2022). Income Inequality Update. OECD Publishing. Stiglitz, J. E. (2012). The Price of Inequality. W.W. Norton & Company. TÜİK (2023). Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması 2023. Türkiye İstatistik Kurumu. Yeldan, A. E. (2005). Türkiye Ekonomisi’nde Dış Açık Sorunu ve Yapısal Nedenleri. Çalışma ve Toplum, 4(7), 47–60.
Türkiye’nin ormanlık alanları yitirilmeye devam ederken, 19 Ocak ve 24 Ocak tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan Cumhurbaşkanı Kararları ile toplamda 6 bin 378 metrekare alan orman sınırları dışına, 325 bin 128 metrekare maliye hazinesi arazisi de özelleştirme kapsamında satışa çıkarıldı.
Cumhuriyet’ten Sena Yaşar’a konuşan CHP Muğla Milletvekili Cumhur Uzun, satışa çıkarılan kupon arazilerin 45 futbol sahası büyüklüğüne, orman arazisinin ise bir futbol sahası büyüklüğüne denk geldiğini belirterek, “Bu kararlar ile Bodrum, Marmaris ve Köyceğiz’de toplamda 12 parselde 325 bin 128 Metrekare Maliye Hazinesi olan alan özelleştirme kapsamında satışa çıkarıldı. Bu araziler ya denize sıfır ya da 500 metre uzaklıkta kupon araziler” dedi.
CHP Muğla Milletvekili Cumhur Uzun
‘MUĞLA’NIN EN GÜZEL YERLERİ SATIŞA ÇIKARILDI’
Muğla’nın “son sürat talan edildiğini” belirten Uzun, “Türkiye Yüzyılı Talan ve Rant Yüzyılı haline geldi. Muğla’nın en güzel yerleri satışa çıkarıldı. Bu alanların kimlere satılacağını tahmin etmek iktidarın geçmiş uygulamalarına bakarak mümkün. Resmi Gazete’ye bakmadan uyuyamaz olduk” diye konuştu.
Yazının başlığı “Cenderede bir ülke: Yönetilmeyen ekonomi, parçalanmış siyaset, yok olan hukuk ve alternatif İslam inanışları ortasında bir Türkiye” idi. Başlığı mecburen kısalttık. O bile çok şey ifade ediyor. Eski YÖK Başkanı Yusuf Ziya Özcan cendereye alınmış ülkeyi yazdı
“Kötüleşen sosyal şartlar ile birlikte gelen ekonomik büyüme bir başarı değil, başarısızlıktır.”
Jacinda Ardern, Yeni Zelanda Başbakanı
Ülkelerin gelişmeleri doğrusal bir şekilde gerçekleşmez, inişli çıkışlı bir süreç takip eder. Bazıları bu inişli süreçleri kriz diye nitelendirilebilir. Krizler genellikle siyaset, ekonomi, hukuk veya din gibi farklı alanlarda görülebilir ve her ülkede farklı biçimlerde ortaya çıkarlar. Bir iki alanda daha etkili olurken diğer alanlar daha az etkili olabilirler. Tarihte en fazla görülen siyasi ve ekonomik krizlerdir ve bu krizler genellikle beraberce ortaya çıkarlar. Bu ikiliye Türkiye için bir de dini alternatif yaklaşımların yarattığı sorunları eklemek gerekecektir.
Ülke 21 yıldır aynı iktidar tarafından yönetilmektedir. İktidar bu 21 yıllık dönemin ilk on yılında o zamana kadar ihmal edilmiş altyapının tamamlanmasına öncelik verdiği ve pek çok eksikliği tamamladığı için başarılı olarak kabul edilmektedir. Burada dünyadaki ekonomik şartların ucuz ve ulaşılabilir kredi imkânları sağlamasının, iktidara yatırımları için çok uygun bir zemin yaratmış olduğu unutulmamalıdır.
Bu yatırımlar sayesinde halkta “hizmet ediyor” algısı yaratan iktidar özellikle sağ kesimde kendisini dindar olarak tanımlayan gruba sağladığı rahatlık, destek ve güven ile pozisyonunu sağlamlaştırmış ve o günden bu yana girdiği genel ve yerel seçimleri kazanmıştır. İlk on yılda yarattığı bu izlenim son on iki yılda azalmış olmasına rağmen hala devam etmektedir.
Son on iki yıllık dönemde siyasi gelişmelere bakılınca özellikle olağanüstü hâl uygulamasından sonra demokrasi ve temel haklar daha da kötüye gitmiş, yargı bağımsızlığına olan güven zayıflamış, güçler ayrılığı yok olmuş, yasamanın yürütme üzerindeki denetimi azalmış, aşırı siyasallaşma yüzünden parlamentoda herhangi bir konuda tartışma ve karar alma olanaksız hale gelmiştir. Güneydoğu bölgesinde yerel belediye başkanlıklarına kayyum atamaları endişe kaynağı olmuş, 2019 ve 2023 seçim sonuçlarına gölge düşürülmüştür. Aynı zamanda sivil toplum kuruluşları baskı altına alınmaya çalışılmıştır. Osman Kavala ve önceki birkaç olayda görüldüğü gibi alt mahkeme bir üst mahkemenin kararını dinlememiş hatta alt mahkeme hâkimleri üst mahkeme üyeleri hakkında suç duyurusunda bulunarak ciddi bir hukuk krizine sebebiyet vermişlerdir.
Bu olay yargı bağımsızlığını zayıflatırken zaten sorunlu olan hâkim ve savcıların liyakat dışı kriterlerle atanıyor olması da yargıda yaşanan sorunların daha da büyümesine neden olmuştur. Hâkim ve savcıların seçim ve atamalarında liyakat dışı uygulamalar diğer bazı mesleklerde (öğretmenler) mülakat yoluyla devam ettirilmiştir.
“Hizmet ediyor” algısı yaratan iktidar özellikle sağ kesimde kendisini dindar olarak tanımlayan gruba sağladığı rahatlık, destek ve güven ile pozisyonunu sağlamlaştırmış ve o günden bu yana girdiği genel ve yerel seçimleri kazanmıştır. İlk on yılda yarattığı bu izlenim son on iki yılda azalmış olmasına rağmen hala devam etmektedir.
Yolsuzluklarla mücadelede bir ilerleme kaydedilememiş üstelik yolsuzluklar artmaya devam etmiştir. Öyle ki ülke para aklamada kara listeye alınmış, dünya mafya liderlerinin yaşam ve mücadele alanı haline gelmiştir. Toplanma ve gösteri haklarına ilişkin uygulama daha da kısıtlanmış ve bu olaylara isnat edilen terör faaliyeti tanımlaması ile orantısız müdahaleler ve cezai uygulamalar yapılmıştır. Zaman zaman sanat adına yapılan faaliyetler ve konserler bile bu kapsama sokularak iptal edilmiştir. İfade ve basın özgürlüğü ciddi yaralar almış artık yolsuzluğu yapanın değil onu ortaya çıkaran basın mensubunun cezalandırılması kural haline gelmiştir. Sansür bugüne kadar görülmeyen ölçüde uygulanmış, özellikle görsel basın halkı bilgilendirme görevini yapamaz hale getirilmiştir. Genelde medyanın büyük bir bölümü çeşitli iktidar taktikleri ile “yandaş” hale gelmiş ve muhalefetin sesinin halka ulaşması önlenmiştir.
Ülkenin içinde bulunduğu ekonomik kriz ve hukuksuzluğun nedenleri hususunda, devlet sisteminde parlamento dâhil bütün kontrol mekanizmalarının partili başkanlık sistemine geçişle yok olmaya başladığı ve tek adam yönetiminde sorunların çözülemeyip daha da arttığı doğrultusunda ortak bir görüş vardır. Bu değişme ile güçler ayrılığı fiilen sonlanmış ve devlet bürokrasisi çalışamaz hale gelmiştir. Her kararda Cumhurbaşkanlığından görüş beklenmesi sistemin çalışmasını yavaşlatmıştır.
Belki bütün bu gelişmelerden daha vahim olanı herkesin üzerinde anlaştığı ve iktidarın defalarca uyarılmasına rağmen yapısal reformlar konusunda hiçbir girişiminin olmamasıdır. Bırakın yapısal reformların ciddiye alınmasını bunları teklif edenler dahi iktidar ve yandaşları tarafından linç edilmiştir.
Ekonomi alanında son on yılda yaşananlar ülkeyi çok zor bir durumla karşı karşıya bırakmıştır. Bunların en başında başlıca görevi enflasyonla mücadele etmek olan Merkez Bankasının Cumhurbaşkanlığının müdahaleleri sonucunda bağımsızlığını kaybetmesi gelmektedir. Aslında ekonomideki denetim ve denge mekanizmaları etkinlikleri yitirmiş, BDDK, SPK ve devlet bankaları iktidarın emrine girmiştir. Ekonomi yönetimi “faiz neden enflasyon sonuç” gibi dünyada hiç kabul görmeyen bir politika takip ederek ülkeyi iflasın eşiğine getirmiştir. Yanlış ekonomi politikalarının sonuçları o kadar yıkıcı olmuştur ki kurtarıcı olarak getirilen Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’in bütün çabalarına rağmen çok az bir iyileşme sağlanabilmiştir.
Belki bütün bu gelişmelerden daha vahim olanı herkesin üzerinde anlaştığı ve iktidarın defalarca uyarılmasına rağmen yapısal reformlar konusunda hiçbir girişiminin olmamasıdır. Bunları teklif edenler dahi iktidar ve yandaşları tarafından linç edilmiştir.
Ekonomide ülkenin durumunu fazla detaya girmeden yansıtmanın bir yolu Eğilmez’in (2022) işaret ettiği gibi “bir ekonominin refah ve sağlık durumunu en iyi özetleyen üç göstergeye” bakmaktır: Bunlar kişi başına düşen milli gelir, enflasyon ve işsizliktir.[1]
Gerçekten nerede durduğumuzun saptanması açısından aşağıdaki grafik[2], 1950’li yıllarda savaştan çıkmış ve hiçbir şeyi olmayan Güney Kore ile Türkiye’nin kişi başına düşen milli gelirini özetlemektedir. 1980’de her iki ülke 5000 doların altında kişi başına düşen milli gelire sahipken, 2022 yılında Güney Kore 30.000 doların üzerine çıkmış ülkemizin kişi başına düşen milli geliri ise 9528 dolarda kalmıştır. Üstelik 2013’de 12495 dolar olan kişi başına düşen milli gelirde o günden bu yana ciddi bir düşüş yaşanmıştır.
Enflasyondaki gelişmeler aşağıdaki grafikte görülmektedir. Özellikle 2019 yılından sonraki yükseliş içinde bulunduğumuz vahim duruma işaret etmektedir. Ülkemiz yüksek enflasyonda maalesef dünya ülkeleri arasında altıncı, OECD ülkeleri arasında ilk sırada bulunmaktadır.
Daha iyi görülmesi bakımında ülkenin işsizlikteki durumu yakın zamana kadar beğenmediğimiz komşu ülkelerdeki işsizlikle karşılaştırmalı olarak verilmiştir.
Görüldüğü gibi Türkiye en yüksek işsizlik oranına sahiptir. 2000’li yılların başında en az işsizlik oranına sahip Türkiye 22 yıl sonra diğer ülkeler işsizliklerini azaltırken en yüksek işsizliğe sahip ülke konumuna düşmüştür. Eğilmez bu dönemi şöyle tanımlamaktadır: “AKP’nin 20 yıllık uzun ve tek başına iktidarı ne yazık ki ülkeyi ekonomik olarak içinde yer aldığı gelişmekte olan ülkeler arasında oldukça geri sıralara düşürmüş bulunuyor. Türkiye henüz 2001’deki gibi büyük çaplı işsizlik görmediği ve geçmişten beri yüksek enflasyonla yaşadığı için insanlar içinde bulunulan ve giderek kötüye giden ekonomik durumu bir kriz olarak görmüyorlar.” (2023)
Değinilecek son konu evvelden beri ülkemizde var olan ancak AKP’nin verdiği güven ve destekle cesaretlenerek daha görünür hale gelen tarikatlardır. İslâm’ın ilk dönemlerinde üstlendikleri Müslümanları aydınlatmak ve onlara ibadetlerinde yardım etmek ile meşgul olan tarikatlar daha sonraları bu hizmet sınırının dışına çıkarak amaçlarından sapmışlardır. Müslümanlara (genelde eğitimsiz oldukları için) dini kendi kendilerine öğrenemeyeceklerini ve dinin sırlarını (?) bilen öğreticilere ihtiyaçları oldukları düşüncesini kabul ettirmişler ve böylelikle tarikat şeyhi, gavs vs. gibi isimler altında bir ruhban sınıfının ortaya çıkmasına sebebiyet vermişlerdir. Daha sonraları tarikat liderleri kendilerine saf duygularla yaklaşan bu insanlardan maddi ve manevi her bakımdan faydalanma yoluna gitmişler ve AKP iktidarının kesinlikle denetlememesi nedeniyle birer holding gibi çalışmaya başlamışlardır. Bırakın denetlemeyi üniversite yurtları meselesinde görüldüğü gibi yeterli yurt yapmayarak üniversite gençliğinin bir bölümünü tarikat yurtlarına mahkûm etmişler ve etmeye devam etmektedirler. Tarikatlar kazandıkları maddi manevi destekle ve güçle bürokrasiye nüfuz etmiş ve devlet bürokrasisini paylaşarak kendi tarikat mensuplarına menfaat sağlayan kurumlar haline getirmişlerdir. Bugün pek çok bakanlıkta maalesef bu tarikat mensuplarını görmek hatta aralarındaki güç çatışmalarına şahit olmak mümkündür. Ne acıdır ki devlette işe girmek veya atanmak için objektif kriterler ve liyakat aranacağına tarikat şeyhlerinin tavassutları aranmaktadır.
Tarikatların aslında en büyük zararı İslâm dinine sonra da neye inanacağına karar vermede zorlanan insanlara olmaktadır. Hz. Peygamberimizin öbür dünyada kızına bile yardım edemeyeceği Kuran’da yer almasına rağmen, tarikat şeyhleri müritlerine cenneti vaat etmektedir. Güçlü konumlarını devam ettirmek isteyen tarikat liderleri en büyük zararı İslâm dinine sonra da eğitimsiz Müslümanlara vermektedir. Dini pratikleri denetlemek asli görevi olan Diyanet İşleri Başkanlığı da bütün bu gelişmeleri sessizce seyretmektedir. Seçimlerde AKP’ye destek veren tarikatlar böylece bu destekleri nedeniyle hiçbir denetlemeye tabi olmadan ve her gün mürit sayılarını artırarak yollarına devam etmektedirler.
Ülkemiz sadece yukarıda kısaca değinilen siyasi, ekonomik ve dini alanda değil hemen her alanda istenilen konumda olmaktan oldukça uzaktır. Aşağıda farklı konularda dünyada kullanılan bazı endekslerdeki yerimiz verilmektedir.
Dünya Endekslerinde Türkiye’nin Konumu
Endeks
Sıralama
Ülke Sayısı
Yıl
Kaynak
Dünya Mutluluk Raporu
104
149
2021
Birleşmiş Milletler (UN)
Küresel Cinsiyet Uçurumu Endeksi
129
146
2022
Dünya Ekonomik Forumu (WEF)
Daha İyi Yaşam Endeksi
35
38
2018-20
OECD
İnsani Gelişme Endeksi
48
191
2022
BM Kalkınma Fonu (UNDP)
Demokrasi Endeksi
103
167
2023
The Economist EIU
Yargı Bağımsızlığı
111
140
2018-20
Dünya Ekonomik Forumu (WEF)
Hukukun Üstünlüğü Endeksi
116
140
2022
Dünya Adalet Projesi (JWP)
Küresel Rekabet Endeksi
62
141
2022
Dünya Ekonomik Forumu
İş Yapma Kolaylığı Endeksi
55
190
2021
Dünya Bankası (WB)
Ekonomik Özgürlük Endeksi
112
165
2020
Fraser Institute
Sefalet Endeksi
10
157
2022
Dünya Sefalet Endeksi
Yolsuzluk Algı Endeksi
101
180
2022
Uluslararası Şeffaflık Örgütü (Transparency International
İslâmilik Endeksi
100
149
2022
Islamicity Foundation
İnsani gelişme Endeksi, Küresel Rekabet Endeksi ve İş Yapma Kolaylığı Endeksi hariç Türkiye bütün endekslerde hep sıralamaların alt kısımlarında yer almaktadır. Türkiye; Birleşmiş Milletler Kalkınma Fonu tarafından geliştirilen endekste 191 ülke arasında 48., Küresel Rekabet Endeksinde 141 ülke arasında 62. ve İş Yapma Kolaylığı Endeksinde 190 ülke arasında 55. sırada yer almaktadır. Sefalet Endeksi yanıltıcı olabilir. Bu endeks 157 ülke arasında en sefil 10. ülke olduğumuza işaret etmektedir.
Ülke açısından daha kritik olan Demokrasi Endeksinde 167 ülke arasında 103. sırada, Yargı Bağımsızlığı Endeksinde 140 ülke arasında 111. sırada ve Hukukun Üstünlüğü Endeksinde 140 ülke arasında 116. sırada bulunmaktır. Kabul edilmesi gereken gerçek bu üç konuda ülkenin çok geri olması ve bu konularda ilerleme kaydedilmediği müddetçe ülkenin hiçbir sorununu çözemeyeceğidir. İktidara yakın çevreler elbette bunun mümkün olacağını söyleyebilirler. Evet mümkün olabilir ancak o zaman ülke demokrasinin, insan haklarının ve hukukun üstünlüğünün olmadığı Rusya, Çin veya Kuzey Kore gibi bir ülke olur.
Yolsuzluk Algı Endeksi aslında hukuksuzluktan kaynaklanan ve ülkede uzun zamandır devam eden yolsuzluklar, mafyalaşma, kara para aklama gibi olumsuz süreçleri başarıyla yakalamış gözükmektedir. Nitekim Türkiye, 180 ülke arasında 101. sıradadır.
En şaşırtıcı sıralama İslâmilik Endeksinde görülmektedir. 149 ülke arasında 100. sırada bulunan Türkiye’nin, endeksi yaratanların 2021 yılı raporunda son beş yılda gerilemekte olduğu vurgulanmıştır.
Nereye bakarsanız sıkıntılı durumlar var. Bu kadar insan kaynağı ve tabii zenginliği olan ülke iyi yönetilseydi nerede olurdu sorusunu sormak kahredici geliyor ve sorulmuyor. Yöneticilerin beceriksizliği hepimizin yaşamını etkiliyor. Sadece beceriksizlikleri değil cehaletleri ki kolayca tamir edilmesi mümkün değil, insanları ümitsizliğe sevk ediyor. Eğitimli olan pek çok insanın psikolojileri bozulmuş durumda. Nasıl oldu da işler bu raddeye geldi diye düşünenler suçu en sonunda ülkede olan biteni anlamayan eğitimsiz topluma yüklüyor.
Artık insanlar eskiden olduğundan çok fazla ülkelerini bırakıp başka ülkelere gitmeyi düşünüyorlar. Nitekim son yıllarda zor yetişen değerli insan kaynağının yurt dışına çıkışı hızlanmıştır. Burada kalan ve bahsedilen baskılar altında ezilen halk kaderleriymişçesine bu durumu kabullenmiş ve sessizce beklemektedirler.
Türk toplumu bugün bir cendere içerisindedir. Hak hukuk ve adalet yok olmuş, insan hakları ve en basit özgürlükler dahi sınırlanmış, insanlar yarın başlarına ne geleceğinden endişe duyar ve korkar duruma gelmişlerdir. Artık orta yerlerde konuşmak bile bir cesaret işi sayılmaktadır. İktidarı ve özellikle Recep Tayyip Erdoğan’ı eleştirenler bir şekilde cezalandırılmaktadır. Medyanın neredeyse tamamı iktidarın emrinde yayın yapmakta, sisteme yönelik hiçbir eleştirinin halka duyurulmasına müsaade edilmemektedir. Muhalefet yapan medya en olmaz nedenlerle çok ağır şekilde cezalandırılmakta ve işlerini yapmalarına mani olunmaktadır.
Ülkede bütün kararlar bir kişi tarafından alınmaktadır. Ne kuvvetler ayrılığı ne de kontrol mekanizmaları çalışmaktadır. Bu nedenle çıkarılan KHK’lar sık sık değiştirilmektedir.
Ekonomide zamlar insanları bıktırmış ve hayatı zevk alınmaz hale getirmiştir. İnsanlarımızın üçte biri zaten fakir olduğu için kötü ekonomiden az etkilenmekte ve bu durumu normal karşılamaktadır. Ancak 10 yıl önce yeşermeye başlayan orta sınıf bugünlerde yok olmak üzeredir. Evvelden çok sıkıntıya girmeden yapılan yatırımlar (bir ev ve bir araba almak gibi) artık hayal olmaktadır. İnsanlar ellerindeki üç beş kredi kartıyla borç içinde yaşamaktadırlar. İstanbul gibi büyük şehirlerde aldıkları parayla geçinemeyenler daha küçük yerlere göç etmeye başlamışlardır. Devlet memurları bu gibi büyük şehirlerde görev yapmaktan imtina eder olmuşlardır.
Diğer yandan kendilerini tarikat olarak tanıtan guruplar iktidarın sağladığı destekle pervasızca büyümekte ve devlet mekanizmasının her köşesine sızmaktadır. Orijinal kuruluş amaçlarının dışına çıkan tarikatların bugünkü durumları sorgulanmalıdır. Burada üç konu öne çıkar. İlki, tarikatlar, İslâm’ın özünde bulunan şeffaflık ve hesap verebilirlik ilkesine aykırıdır. Tarikatlar genellikle kapalı bir yapıya sahiptir ve bu nedenle faaliyetlerine dışarıdan müdahale edilmesi mümkün değildir. Bu durum, tarikatların yanlış uygulamalarına karşı denetimi zorlaştırır. İkincisi, tarikatlar, İslâm’ın eşitlik ilkesine aykırıdır. Tarikatlar, genellikle bir mürşide bağlılık üzerine kuruludur. Bu durum, tarikat mensupları arasında bir hiyerarşik düzenin oluşmasına neden olur. Bu düzen, tarikat mensupları arasında eşitsizliklere ve ayrımcılığa yol açabilir. Üçüncüsü, tarikatlar, İslâm’ın birlik ve beraberlik ilkesine aykırıdır. Tarikatlar, genellikle kendi içlerinde kapalı bir yapıya sahip oldukları için, diğer tarikatlarla veya İslâm cemaati ile çatışmalara yol açabilirler. Bu durum, İslâm dünyasında birlik ve beraberliğin bozulmasına neden olabilir. Son İsrail-Hamas savaşı Müslümanlar arasında bir birliğin olmadığını göstermiştir. Müslümanlar arasında birliği zayıflatan unsurlardan birisi de tarikatçılık olarak görülmektedir.
Ülkemizde tarikatların en açık etkisi işe alım veya işte yükselmelerde görülmektedir. Tarikat şeyhinden veya ileri geleninden referans almak kural haline gelmiştir. Bu uygulama ölen liyakat tabutuna çakılan son çividir. İkinci etki üniversite öğrencilerinin barınma sorunlarının çözümünde görülür. Devlet yeteri kadar yurt yapmayarak tarikatlara yer açmaktadır ve gençleri tarikatların kucağına atmaktadır. Üçüncü etki tarikatların açtıkları kuran kursları ile çocukların ve gençlerin tarikatlara çekilmesi ki bu durum sadece tarikatların güçlenmesini sağlamaz aynı zamanda kaliteli din öğretimi sağlanmaması nedeniyle cahil kalmalarına neden olur. On yıllardan beri Kuran-ı Kerimi Arapçayı bilmeden yüzünden okumayı öğretenler nedense önce Türkçe Kuran mealini öğretmeyi ve İslâm’ı çocukların ana dillerinde, Türkçe anlatmayı bir türlü akıllarına getirememektedir. Bu uygulama çocukların zekâ ve vakitlerini heba etmek anlamına gelir. Bu uygulamada ısrar etmenin asıl nedeni insanların İslâm’ı öğrenmesini önleyip mevcut statünün devamını sağlamaktır. İslam’ı öğrenen insanların ne tarikatlara ne de ruhban sınıfına ihtiyacı olmayacağı açıktır. Bunlar da hemen görülmeyen ama toplumun dini konudaki cehaletini devam ettiren iktidar mekanizmalarıdır.
BİTİRİRKEN
Bu kadar sorun; eğitimli, düşünen ve işlerin iyi gitmediğinin farkında olanlar için ağır ve kahredici gelmektedir. Artık insanlar eskiden olduğundan çok fazla ülkelerini bırakıp başka ülkelere gitmeyi düşünüyorlar. Nitekim son yıllarda zor yetişen değerli insan kaynağının yurt dışına çıkışı hızlanmıştır. Burada kalan ve bahsedilen baskılar altında ezilen halk kaderleriymişçesine bu durumu kabullenmiş ve sessizce beklemektedirler. Bu kahredici sessizlik vahim olan durumu daha da ümitsiz hale getirmektedir.
News
